Ο Πεντάλοφος είναι ορεινό χωριό χτισμένο σε υψόμετρο 1.040 μέτρων στις πλαγιές του όρους Βόιο. Αποτελεί έδρα κοινότητας και ο πληθυσμός του, κατά την απογραφή του 2021 ήταν 367 κάτοικοι. Στο παρελθόν ονομαζόταν Ζουπάνι ή Ζουμπάνι, άλλαξε το 1927 σε Πετρόβουνο και το 1928 σε Πεντάλοφο. Απέχει 88 χιλιόμετρα από την Κοζάνη και είναι το σημαντικότερο από τα Μαστοροχώρια. Βρίσκεται πάνω στο πέρασμα από την δυτική Μακεδονία στην Ήπειρο, Ελλάς και αυτή η προνομιακή του θέση το βοήθησε στο παρελθόν να αναπτυχθεί.
Η εγκατάσταση ανθρώπων στην περιοχή πρέπει να συνδυαστεί με
την Κάθοδο των Δωριέων στα 1000 με 800 π.Χ. Στον απόκρημνο και βραχώδη λόφο "Γκραντίσκα" μαρτυρείται η ύπαρξη αρχαίου φρουρίου, το οποίο είχε ξαναχρησιμοποιηθεί στον 3ο μ.Χ. αιώνα, κατά τις βαρβαρικές επιδρομές, καθώς και στα βυζαντινά χρόνια.
Το 1788, το χωριό πέρασε στα χέρια του Αλή πασά. Έως το 1820 οι κάτοικοι υποχρεώθηκαν να πληρώνουν επιπρόσθετο φόρο, το αγαλίκι, δηλαδή φόρο προστασίας. Το 1856 εξαγόρασαν το χωριό οι κάτοικοι με 10.000 χρυσές λίρες και έγιναν κεφαλοχώρι. Ο νεότερος οικισμός προέκυψε τη μεταβυζαντινή περίοδο, από πληθυσμούς που κατέφυγαν βορειότερα για να ξεφύγουν από τις επιδρομές των Τουρκαλβανών.
Είναι σχεδόν εξ' ολοκλήρου πετρόχτιστο, οι κάτοικοί του ήταν
ξακουστοί χτίστες, Λόγω της αρχιτεκτονικής του, σήμερα έχει ανακηρυχθεί παραδοσιακός οικισμός.
Το παλαιότερο κτίσμα είναι ο Άγιος Αχίλλειος, που χτίστηκε το 1742. Είναι τρίκλιτη θολωτή βασιλική και στο εσωτερικό εντυπωσιάζει το ξυλόγλυπτο τέμπλο με θέματα απ' την Παλαιά και Καινή Διαθήκη.
Οι αγιογραφίες στο εσωτερικό του ναού είναι του 1774, έργο των
ζωγράφων Κωνσταντίνου και Μιχαήλ από τους Χιονάδες Κόνιτσας και το ανατολικό τμήμα είναι έργο των αδελφών Νικολάου και Θεοδώρου από τα Ιωάννινα. Σήμερα ο ναός έχει ανακηρυχθεί διατηρητέο μνημείο, ενώ παλαιότερα αποτελούσε τον τόπο εκκλησιασμού των κατοίκων τόσο του Πενταλόφου όσο και του ΒυθούΣτην πλατεία του Πενταλόφου βρίσκεται η τρίκλητη βασιλική του Αγίου Αθανασίου. Χτίστηκε τον Μάρτιο του 1816 και κάλφας του ήταν ο Κώστας Καράς. Η παράδοση αναφέρει ότι ο ναός θα αφιερώνονταν στο Γενέθλιο της Θεοτόκου, όμως τον αφιέρωσαν στον Άγιο Αθανάσιο, γιατί γλίτωσε τους Πενταλοφίτες από την φοβερή πανούκλα η οποία ερχόταν στο χωριό μεταμορφωμένη σε γριά. Μέχρι και σήμερα είναι ο πολιούχος του χωριού.
Στην είσοδο του χωριού βρίσκεται το μνημείο της Γυναίκας της
Πίνδου. Από εδώ ξεκινούσαν φορτωμένες με πυρομαχικά οι γυναίκες της Πίνδου, για να βοηθήσουν στο Αλβανικό μέτωπο τους Έλληνες στρατιώτες.
Με αυταπάρνηση συνέβαλλαν τα μέγιστα στον πόλεμο. Έπλεκαν ρούχα, συγκέντρωναν κουβέρτες, φαγητά, είδη πρώτης ανάγκης και πολεμοφόδια. Η ιστορία αξιολογώντας τη συμβολή τους στον πόλεμο του ’40, τις κατέταξε στις ηρωίδες της Πίνδου.
Άγαλμα προς τιμήν των Ζουπανιατών μαστόρων.
.jpg)
